بسم الله الرحمن الرحیم

نقدهایی بر طرح یکپارچه سازی اراضی مجلس شورای اسلامی (✍️دکتر مهدی عرفانیان)

یکی از طرح­هایی که هم اکنون در دستور کار کمیسیون کشاورزی، آب منابع طبیعی و محیط زیست قرار دارد، طرح «ساماندهی و یکپارچه سازی اراضی کشاورزی و تعیین تکلیف آن پس از فوت مالک» است که این طرح چنانچه در پیش نویس طرح مذکور بیان شده است با هدف مقابله با کوچکی و پراکنده بودن زمین­های زارعین تدوین شده است. بر اساس این طرح، یکی از موانع اساسی برای نیل به امنیت غذایی به معنای دسترسی دائم آحاد افراد جامعه به غذای کافی، مغذی و سالم، پدیده­ای فراوانی تعداد مالکین اراضی خرد و پراکندگی آن است که این مساله مانعی جدی برای کسب حداکثر بهره­وری تولید بوده و باعث هدر رفتن نیروی کار زارع در رفت و آمدهای بین قطعات، ایجاد تنش­های اجتماعی، افزایش هزینه استفاده از نیروی کار و به ویژه کاهش بهره­وری مناسب از منابع آب است و لذا به منظور برون رفت از این چالش­ها و تنگناها ایجاد مزارع بزرگ با یکپارچه سازی و تجمیع اراضی کشاورزی توصیه شده است. اما بررسی­های دقیق کارشناسی منبعث از مطالعات گسترده داخل و خارج کشور و همچنین تجارب کشورهای متعدد نشان می­دهد این طرح مجلس دارای ایرادات عمده و متعددی است که به طور مختصر عبارت است از:

1. سهم ناچیز طرح­های یکپارچه سازی در امنیت غذایی: بررسی­های گسترده نشان می­دهد طرح­های یکپارچه سازی و ایجاد مزارع بزرگ نقش ناچیزی در امنیت غذایی دنیا بر عهده داشته و بیشتر این سهم متعلق به کشاورزی خردمالک و کوچک مقیاس بوده است. طبق آمار، کشاورزی خرد مالک حدود 70 الی 80 درصد غذای دنیا را تأمین کرده­اند و این در حالی بوده است که سهم زیادی از کشاورزی بزرگ مقیاس (طرح­های یکپارچه سازی) به کاشتن محصولات لوکس اختصاص یافته است.


2. شکست طرح­های یکپارچه سازی: طرح­های یکپارچه سازی اراضی در راستای اصلاحات ارضی و در قالب شرکت­های سهامی و کشت و صنعت در ایران در قبل و بعد انقلاب اسلامی، علیرغم برخورداری از حمایت­های مالی و تسهیلات فراوان و گسترده، دارای عملکرد بسیار ضعیف، فاجعه بار و ملامت آمیز بوده است و این مطلبی است که پژوهشگران خارج از کشور مثل هوگلاند و دکتر همایون کاتوزیان (اقتصاد دان و استاد دانشگاه آکسفورد انگلیس) نیز در کتاب­هایشان بدان اذعان داشته­اند.

3. بهره وری پایین: مطالعات فراوان حاکی از بهره وری پایین کشاورزی بزرگ مقیاس با اجرای طرح­های یکپارچه سازی اراضی به نسبت کشاورزی کوچک مقیاس است. برای نمونه در آمریکا، مزارع کوچک (کمتر از 27 هکتار) 10 برابر نسبت به مزارع بزرگ چندهزار هکتاری بارورتر و پرمحصول­تر بوده و در ترکیه نیز بهره وری مزارع کوچک در تمام مناطق آن به طور متوسط، 9 برابر بیشتر از مزارع بزرگ بوده است. همچنین طبق گزارش فائو، میزان درآمد کشاورزی کوچک مقیاس به نسبت بزرگ مقیاس، در قاره­های آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی بالاتر بوده است.

4. هزینه­های سنگین و وابستگی به خارج کشور: طبق بررسی­ها، طرح­های یکپارچه سازی اراضی (و ایجاد مزارع بزرگ) برای ایجاد، تداوم و بقاء مزارع بزرگ نیازمند هزینه­های سنگین و هنگفت است؛ بخش عمده­ای از این هزینه­ها مربوط به فناوری و تکنولوزی است که عمدتا باید از خارج کشور تأمین شود. بر همگان آشکار و واضح است که اقتصاد کشور توان تحمل چنین هزینه­ سنگین و واردات گسترده فناوری را ندارد و این بر خلاف قاعده «نفی سبیل» است.

5. چالش­های زیست محیطی: از جمله چالش­های زیست محیطی متعدد طرح­های یکپارچگی اراضی می­توان به کاهش تنوع زیستی، آلودگی آب، آلودگی و کاهش مرغوبیت خاک، نابودی منابع آبی، فرسایش خاک و غیره اشاره کرد. این مساله سبب اعتراض مردم و کارشناسان در کشورهای مختلف دنیا که این گونه طرح­ها را اجرا کرده اند شده است؛ از جمله این کشورها لهستان و آلمان است.


6. مغایرت با اسناد بالادستی و سیاست­های کلی: این طرح به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با اسناد بالادستی و سیاست کلی ابلاغی مقام معظم معظم رهبری از جمله سیاست­های کلی محیط زیست، سیاست­های کلی جمعیت، سیاست­های کلی کشاورزی، سیاست­های کلی جمعیت، سیاست­های کلی تولید و غیره مغایرت دارد.­

همچنین از دیگر معضلات و مشکلات طرح­های یکپارچه سازی اراضی و ایجاد مزارع بزرگ می­توان به نابودی روستاها و کشاورزی بومی، چالش­های متعدد ناشی از توسعه تک محصولی، عدم پایداری و نابارور شدن اراضی کشاورزی، عدم رعایت عدالت اجتماعی و رفع فقر، کاهش محسوس تولید بخش کشاورزی، موانع متعدد فرهنگی اجتماعی، افزایش بیکاری و مهاجرت گسترده روستاییان، فقدان زیرساخت­های لازم و نابودی فرهنگ کشاورزی اشاره کرد.